به گزارشامروله، امروز اولین روز از تابستان ۹۴ است و احتمالا همچون همیشه این دغدغه بین والدین و بزرگ‌ترهای جامعه وجود دارد که جوانانشان چگونه تابستان را به صورت مفید پشت سر خواهند گذاشت؟
احتمالا موضوع تکراری انشای «چگونه تعطیلات خود را گذرانده‌اید؟» به نظر متبادر می شود. به هر حال بسیاری از پدر و مادرها می خواهند فرزندانشان، عمر به بطالت نگذرانند. گروهی هم دوست دارند فرزندانشان در تابستان، به مطالعه پرداخته یا به کلاس های آموزشی بروند و بر علم و دانش شان اضافه کنند.
نکته مهمی که در این باره وجود دارد این است که آیا می‌توان فردی را که تا به حال کتابخوان نبوده، یک شبه کتابخوان کرد؟ بدیهی است که پاسخ منفی است. بنابراین نوجوان یا دانش آموزی که تا مرز تابستان، جز کتاب های درسی خود را مطالعه نکرده، نمی تواند در این تابستان یک کتابخوان قهار یا به عبارتی یک کتابخوار شود!
خب در این جا، نکته ای اساسی و البته شاید تکراری به ذهن متبادر می شود؛ لزوم فرهنگ سازی برای گسترش کتاب و کتابخوانی. لازمه این فرهنگسازی قطعاً بستر مناسب برای فرهنگسازی است.
تهران بیشترین و ایلام کمترین کتابخانه را در کشور دارد
در یک جمع بندی درباره آمار کتابخانه های کل کشور، تا پایان مرداد سال ۹۳ رقم دقیق تمام کتابخانه های کشور به ۳ هزار و ۱۷۲ باب رسید؛ ۲ هزار و ۱۸۲ باب کتابخانه نهادی بوده، ۹۶۵ کتابخانه مشارکتی، و ۲۵ کتابخانه هم بودند.
در این فهرست تهران با ۲۹۴ باب کتابخانه، بیشترین تعداد کتابخانه را در کشور دارد. رتبه های دوم و سوم هم در کشور متعلق به شهرهای اصفهان و خوزستان است. شهری که کمترین کتابخانه را در کشور دارد، ایلام است که تنها ۳۵ باب کتابخانه را در خود جا داده است. با ذکر این آمارهای کلی، حالا در ابعادی ریزتر به سراغ پایتخت کشورمان، شهر تهران می رویم.
از میان ۲۹۴ کتابخانه موجود در تهران، ۱۳۷ کتابخانه نهادی اند. ۱۵۴ کتابخانه مشارکتی‌اند و ۳ کتابخانه هم مدیریت مستقل دارند.
با یک گریز کوچک، اضافه می‌کنیم که در اولین نشست مجمع عمومی روسای کتابخانه‌های بزرگ کشور (مکتب) روز دوشنبه ۲۹ اردیبهشت با حضور روسای کتابخانه‌های بزرگ کشور در محل کتابخانه ملی برگزار شد، اعلام شد که ۶۳ کتابخانه بزرگ در کشور شناسایی شده است.
هدف از آوردن این نکته در این گزارش، اشاره به وجود کتابخانه‌های بزرگ کشور است و قصد نداریم در این مجال، به موضوع مجمع مکتب و مفاد آن بپرداریم. به هر حال تمام این کتابخانه ها مانند کتابخانه آستان قدس رضوی، در پایتخت قرار ندارند و به نظر هم نمی رسد مخاطبان عام و افرادی که جزو گروه محققین و پژوهشگران قرار ندارند، قصد استفاده چندانی از این کتابخانه را داشته باشند.
عده ای از مسئولان معتقدند که کشور نیاز به کتابخانه های به روز دارد. نکته مهمی که در این میان وجود دارد این است که باید کتابخانه به روز و مقصود این گروه از مسئولان را به طور مشخص و صریح تعریف کرد.
کتابخانه به روز، به احتمال زیاد، کتابخانه ای است که علاوه بر مخازن و منابع مکتوب، دارای میکروفیلم و نسخه های مجازی و غیرمکتوب نیز باشد و با داشتن رایانه های مجهز، امکان جستجو و پژوهش داشته باشد.
مشخص است که همه نقاط کشور نیازمند چنین کتابخانه هایی نیستند چون اصولا مخاطب و مشتری چنین کتابخانه‌هایی در همه نقاط کشور به ویژه مناطق محروم، وجود ندارد بلکه در تعداد معدودی از شهرهای کشور است که چنین کتابخانه‌هایی مخاطب دارند بنابراین می توان کتابخانه‌های مجهز را به طور نسبی نگاه کرد و کتابخانه‌ها را نسبت به هر منطقه‌ای که در آن احداث می‌شوند، تجهیز کرده و مجهز و به روز دانست.
کتابخانه یا قرائت‌خانه کنکوری‌ها
نکته دیگر در آمارها، میزان مراجعه اندک افراد با سطح تحصیلات بالا به کتابخانه‌هاست. این مساله را می توان از مناظر مختلف بررسی کرد. شاید افراد پژوهشگر و دارای مدارج بالای علمی، محیط کتابخانه ها را تخصصی و شایسته نمی دانند که به مراکز کتابخانه ای کشور مراجعه نمی کنند.
کتابخانه های نهاد کتابخانه های عمومی کشور حدود ۳ میلیون نفر عضو دارند و طبق نظرسنجی انجام شده توسط این نهاد، بیشترین مراجعه کنندگان به نهاد، دانش آموزان مقطع پیش دانشگاهی و کمترین آنها، افرادی هستند که دارای مدرک دکترا یا درحال تحصیل در این مقطع دانشگاهی هستند.
جالب است که این نظرسنجی و آمار اعلام شده، در میان اعضای کتابخانه های عمومی انجام شده و اگر بین اعضای غیرعضو انجام می شد، جامعه آماری بزرگ تر و نتایج کامل تری در دسترس بود. احتیاج چندانی به نتیجه گیری درباره این فراز از گزارش نیست چون همان طور که بدیهی است و دبیرکل نهاد کتابخانه ها و دیگر روسای کتابخانه های بزرگ کشور اعلام کرده اند، کتابخانه های کشور تبدیل به قرائت خانه برای درس و کنکور دانش آموزان شده و این مساله ماهیت و منطق وجودی کتابخانه ها را تا حدودی زیر سوال برده است.
روسایی که طی چند دوره اخیر بر صندلی مدیریت کتابخانه ملی تکیه زده اند، بر این مساله اشاره کرده و گلایه کرده اند که کتابخانه ملی کشورمان هم تبدیل به قرائت خانه شده است.
سهم جوانان؛ سرانه ۳۰ دقیقه‌ای مطالعه
به هر حال، بیش از این به آمارهای امکاناتی و ارقام مربوط به کتابخانه های کشور نمی پردازیم و سمت و سوی گزارش را به سمت سرانه مطالعه می بریم. بخش دیگری که در آن، حرف چندانی نسبت به دیگر کشورهای مطرح دنیا نداریم و آمارش، باعث تاسف است.
به مطالعه درسی دانش آموزان دم کنکور اشاره شد. بد نیست کار را از همین جا شروع کنیم. بر اساس آماری که سازمان ملی جوانان درباره کتابخوانی منتشر کرده، ۷۶ درصد از جوانان کشور روزانه کمتر از ۳۰ دقیقه مطالعه می‌کنند که، بیشتر از ۷۰ درصد به مطالعه کتاب‌های روان شناسی و بازاری می پردازند.
توجه شود که این آمار مربوط به جوانان کشور است و سرانه مطالعه کشور را در ابعاد تمام اقشار و جمعیت کشور، در بر نمی گیرد. به هر حال این رقم در میان جوانان کشورمان کمتر از ۳۰ دقیقه و در کشوری مانند ژاپن، ۹۰ دقیقه است.
اضافه کردن این نکته هم، بی فایده نیست که در کنار آمار و پژوهش‌های انجام شده درباره مطالعه مکتوب، فاکتور و عامل دیگری به نام مطالعه الکترونیکی هم به وجود آمده که باید در بررسی ها به آن توجه داشت. بعد از در نظر گرفتن جامعه جوانان کشور، بررسی ها نشان می دهد که ۸۰ درصد مردم ایران باسواد هستند و کمتر از ۱۵ درصدشان بی سوادند.
البته این که افراد باسواد جامعه مطالعه بکنند یا نه، خود شاخه دیگری است که بحث و مقاله‌ای جدا می طلبد. بنابراین آمارها و ارقام وقتی به طور کلی به دست می آیند از جامعه ای با افراد باسواد و بی سواد کسب می شوند که جامعه باسوادش نیز به دو گروه باسواد اهل مطالعه و باسواد بی مطالعه تقسیم می شود. به هر حال، سرانه مطالعه در ایران، در سال ۱۳۵۳، در شهرها ۲ دقیقه بود. در سال ۷۸ این آمار از نو گرفته شد و به رقم ۷ دقیقه رسید.
این رقم در سال ۸۸ به ۱۸ دقیقه و ۱۲ ثانیه رسید و در سال ۹۱، میزان سرانه مطالعه در ایران به ۷۵ دقیقه و ۳۴ ثانیه رسید.
رشد لاکپشتی آمار کتابخوانی و سرانه مطالعه
با بیان این مطالب و آمارها، سعی کردیم فضایی کلی از شرایط مطالعه و کتابخوانی در کشور را ارائه کنیم. حال با رسیدن اولین روز از تیرماه و تابستان سال ۹۴، می توان توصیفی از شرایط کتابخوانی در کشور داشت و دورنمایی را نیز برای آن متصور شد.
با تلاش هایی که مسئولین در توسعه فضای کتابخوانی در کشور دارند و همین طور سیاست های ترویجی، می توان امیدوار بود که آمار کتابخوانی و سرانه مطالعه در کشور در سال های آینده، رشد داشته باشد اما این رشد اصطلاحا لاک پشتی است و به اندازه رشد استفاده از گوشی های همراه هوشمند و فراگیری استفاده از نرم افزارهای جمعی این روزها نیست. بیان نکات گفته شده و تکراری کمکی به حل مشکل کتابخوانی در کشورمان نمی‌کند. این خود افراد هستند که باید واقعا احساس نیاز کنند و به کتاب رو بیاورند.
کتابخانه ها همان کتابخانه ها هستند، کتابخوان ها هم همان جمعیت قلیل و افرادی هم که کتاب نمی‌خوانند، همان جمعیت اکثریت سابق هستند. بنابراین به نظر می رسد تا تغییری از درون اتفاق نیافت و احتیاج به مطالعه و سهم آن در اعتلای جمعی و فردی احساس نشود در بیرون یعنی در جامعه هم شاهد اتفاقی نخواهیم بود.
یک نگاه رسمی: فرهنگسازی برای نسل آینده
اما تهیه این گزارش و شروع تابستان و همچنین برگزاری اولین نشست از سری نشست‌های کتابخوان (به همت نهاد کتابخانه های عمومی کشور) باعث شد تا گفتگویی کوتاه با دبیرکل نهاد کتابخانه های عمومی کشور داشته باشیم. نشست های کتابخوان یکی از طرح هایی است که به تازگی در جهت ترویج کتاب و کتابخوانی توسط این نهاد برگزار شده و خواهد شد. در این نشست ها، کتابخوان های مختلف به معرفی کتاب هایی که خوانده اند، می پردازند و درباره آنها به بیان سخنان کوتاهی می‌پردازند.
یکی دیگر از مسائل، درباره تجهیز کتابخانه های عمومی کشور به بخش کودک است که به عقیده دبیرکل نهاد کتابخانه های عمومی کشور برای فرهنگ سازی مطالعه بین نسل آینده یعنی کودکان امروز، کاری مهم و الزامی است.
در فرصتی که پیش آمد، با علیرضا مختارپور دبیرکل نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، به عنوان یکی از مهم ترین متولیان ترویج کتاب و کتابخوانی در کشور، گفتگویی در این باره داشتیم.
مختارپور درباره چگونگی ادامه جلسات کتابخوان و شباهتشان با جلسه اول این نشست‌ها به خبرنگار مهر گفت: اين جلسات پس از ماه مبارك رمضان در بسياری از استان‌ها و شهرستان ها و از جمله در تهران برگزار خواهد شد و اداره جلسات بر عهده برخی مسئولين نهاد يا نويسندگان يا كتابداران خواهد بود. بنابراين تنها در برخی نشست ها دبيركل مجری خواهد بود. مخاطبانی که به این نشست ها علاقه دارند، می توانند ازاین لینک الکترونیکیاستفاده و دیدن کنند:
وی افزود: در طول ماه مبارك رمضان دستورالعمل‌ها و آماده سازی لازم برای اجرای اين نشست‌ها در سراسر كشور تهيه و فراهم می شود و ان‌شاء‌الله پس از ماه مبارك رمضان شاهد برگزاری نشست های كتاب‌خوان متعددی در سراسر كشور خواهيم بود. در این باره اطلاعاتی تهیه شده که در همان لینک ارائه شده، به طور جزئی تر، قابل دسترسی هستند.
هرجا كتابخانه‌ای عمومی وجود دارد بايد بخش كودك و نوجوان مجهزی داشته باشد
دبیرکل نهاد کتابخانه های عمومی کشور در بخش دیگری از این گفتگو در پاسخ به این سوال که «برخی نسبت به تجهيز كتابخانه‌های كودك در نهاد انتقاد دارند و معتقدند بايد در چنين وضعيتی، حمايتی هم از نهادی مانند كانون پرورش فكری به عمل بیاید، تا بتواند مراكز فرهنگی خود را گسترش داده و كتابخانه كودك داشته باشد. شايد اين انتقادها به اين نظر منجر شود كه كتابخانه‌های كودك در كشور نبايد منحصر به نهاد كتابخانه‌ها بشود. نظر شما چیست؟» گفت: البته كتابخانه‌های كانون و پرورش كه اختصاص به كودكان و نوجوانان دارد اما به هر حال هرجا كتابخانه‌ای عمومی وجود دارد بايد بخش كودك و نوجوان مجهزی داشته باشد تا نسل فردا از همين امروز به كتاب و كتابخوانی انس پيدا كند.
مختارپور در پاسخ به سوالی دیگر درباره ادامه روند سفرهای استانی اش که از ابتدای تصدی مسئولیت دبیرکلی نهاد، آغاز کرده است، گفت: سفرهای استانی پس از ماه مبارك رمضان ادامه می يابد و تا پايان سال دور اول اين سفرها به اتمام می رسد و در هر سفر با تمامی كتابداران و همكاران هر استان در يك جلسه عمومی ديدار و پاسخ سوالات و ارائه توضيحات صورت می گيرد.
چه باید کرد؟
آن چه از این گفتگو و سخنرانی‌های مختارپور مشخص می‌شود، تمرکز نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور بر بخش کودک کتابخانه‌هاست. قضاوت در این باره به عهده مخاطب این گزارش است اما به نظر می‌رسد، این مساله جای بررسی و تفکر زیاد دارد.
سال‌هاست که کارشناس ها، صاحب نظران و صاحبان اثری چون مصطفی رحماندوست معتقدند کتاب و کتابخوانی باید از خردسالی در روح انسان ریشه بدواند. مصطفی رحماندوست در گفتگویی که چندسال پیش با خبرنگار مهر داشت، با اشاره به دستاوردهای دیگر کشورها در این زمینه به کتاب حمام اشاره کرد که وقتی کودکان آن را در حمام، زیر آب ببرند، تازه قابل خواندن و مطالعه می شود. راهکارهای مشابهی نیز برای ایجاد جذابیت برای کتاب خواندن بچه های دیگر کشورها بیان شده و می شود، که به نظر می رسد ما هم باید به آن ها توجه کنیم.
شاید باید به جای فرهنگ سازی برای کتابخوان کردن فرزندانمان از سنین نوجوانی و مدرسه، آن ها را از دوره کودکی و وقتی که برای خوابشان قصه تعریف می کنیم، به کتاب و کتابخوانی علاقه مند کنیم.
گزارش و گفتگو: صادق وفایی